Xu hướng lây truyền HIV thay đổi nhanh, Việt Nam đối mặt thách thức mới

Theo Cục Phòng bệnh, Bộ Y tế, năm 2024 cả nước ghi nhận 13.351 trường hợp nhiễm HIV mới và 1.905 ca tử vong do AIDS. Dù số ca mới hàng năm tương đối ổn định, nhưng hình thái lây nhiễm đã có thay đổi rõ rệt so với giai đoạn trước. Cụ thể, lây truyền qua đường máu giảm mạnh, trong khi lây truyền qua đường tình dục trở thành con đường chính.

Việt Nam cung cấp dịch vụ tư vấn và xét nghiệm cho hơn 2 triệu lượt mỗi năm. Ảnh: KNT.

Các vùng tập trung nhiều ca HIV mới gồm Đồng bằng sông Cửu Long, Đông Nam Bộ và TP.HCM, chiếm tới 68% tổng số ca mới. Tuy nhiên, xu hướng lây nhiễm tại các tỉnh không phải trọng điểm cũng đang gia tăng, kèm theo các hành vi nguy cơ cao như sử dụng ma túy tổng hợp và quan hệ tình dục tập thể.

Đáng chú ý, tại nhiều tỉnh, HIV lan nhanh trong nhóm MSM (quan hệ đồng tính nam), đặt ra những thách thức mới trong công tác phòng ngừa.

Điều trị và dự phòng HIV đối mặt nhiều thách thức

Mục tiêu “95-95-95” do Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Liên Hợp Quốc đề ra nhằm chấm dứt dịch HIV/AIDS vào năm 2030, vẫn chưa đạt tại Việt Nam. Theo số liệu hiện nay, 87% người nhiễm HIV biết tình trạng của mình, 79% trong số đó được điều trị bằng thuốc ARV và tỷ lệ ức chế tải lượng virus chưa đạt mục tiêu 95%.

Một trở ngại lớn khác là công tác điều trị dự phòng. Thuốc PrEP (dự phòng trước phơi nhiễm) hiện chưa được bảo hiểm y tế chi trả, trong khi các dự án giảm viện trợ nước ngoài khiến nguồn cung hạn chế. Mặc dù Việt Nam đã đạt nhiều thành tựu sau 35 năm phòng, chống HIV/AIDS, nguồn lực đầu tư trong nước vẫn chưa đủ để thực hiện mục tiêu chấm dứt dịch bệnh.

Ông Raman Hailevich, đại diện UNAIDS, cho biết trong năm 2024, UNAIDS và WHO phối hợp với VADP tiến hành đánh giá giữa kỳ Chiến lược quốc gia chấm dứt AIDS vào năm 2030. Theo các ước tính, từ 2004 đến 2024, các nỗ lực dự phòng HIV đã ngăn chặn hơn 1,2 triệu ca nhiễm và gần 320.000 ca tử vong liên quan đến AIDS.

HIV tại Việt Nam vẫn diễn biến phức tạp, với hàng nghìn ca nhiễm mới mỗi năm. Nỗ lực chấm dứt dịch AIDS vào năm 2030 gặp nhiều khó khăn, từ nguồn lực đến nhận thức cộng đồng.

Việt Nam cung cấp dịch vụ tư vấn và xét nghiệm cho hơn 2 triệu lượt mỗi năm. Ảnh: KNT.

Theo Cục Phòng bệnh, Bộ Y tế, năm 2024 cả nước ghi nhận 13.351 trường hợp nhiễm HIV mới và 1.905 ca tử vong do AIDS. Dù số ca mới hàng năm tương đối ổn định, nhưng hình thái lây nhiễm đã có thay đổi rõ rệt so với giai đoạn trước. Cụ thể, lây truyền qua đường máu giảm mạnh, trong khi lây truyền qua đường tình dục trở thành con đường chính.

Các vùng tập trung nhiều ca HIV mới gồm Đồng bằng sông Cửu Long, Đông Nam Bộ và TP.HCM, chiếm tới 68% tổng số ca mới. Tuy nhiên, xu hướng lây nhiễm tại các tỉnh không phải trọng điểm cũng đang gia tăng, kèm theo các hành vi nguy cơ cao như sử dụng ma túy tổng hợp và quan hệ tình dục tập thể.

Đáng chú ý, tại nhiều tỉnh, HIV lan nhanh trong nhóm MSM (quan hệ đồng tính nam), đặt ra những thách thức mới trong công tác phòng ngừa.

Điều trị và dự phòng HIV đối mặt nhiều thách thức

Mục tiêu “95-95-95” do Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Liên Hợp Quốc đề ra nhằm chấm dứt dịch HIV/AIDS vào năm 2030, vẫn chưa đạt tại Việt Nam. Theo số liệu hiện nay, 87% người nhiễm HIV biết tình trạng của mình, 79% trong số đó được điều trị bằng thuốc ARV và tỷ lệ ức chế tải lượng virus chưa đạt mục tiêu 95%.

Một trở ngại lớn khác là công tác điều trị dự phòng. Thuốc PrEP (dự phòng trước phơi nhiễm) hiện chưa được bảo hiểm y tế chi trả, trong khi các dự án giảm viện trợ nước ngoài khiến nguồn cung hạn chế. Mặc dù Việt Nam đã đạt nhiều thành tựu sau 35 năm phòng, chống HIV/AIDS, nguồn lực đầu tư trong nước vẫn chưa đủ để thực hiện mục tiêu chấm dứt dịch bệnh.

Ông Raman Hailevich, đại diện UNAIDS, cho biết trong năm 2024, UNAIDS và WHO phối hợp với VADP tiến hành đánh giá giữa kỳ Chiến lược quốc gia chấm dứt AIDS vào năm 2030. Theo các ước tính, từ 2004 đến 2024, các nỗ lực dự phòng HIV đã ngăn chặn hơn 1,2 triệu ca nhiễm và gần 320.000 ca tử vong liên quan đến AIDS.

Nhiều chương trình tư vấn về HIV được triển khai nhằm nỗ lực chấm dứt dịch ở Việt Nam. Ảnh: KNT.

Trong giai đoạn 2021-2024, PEPFAR, Quỹ Toàn cầu, Liên hợp quốc và các đối tác phát triển đã cung cấp tổng cộng 208,5 triệu USD hỗ trợ Việt Nam trong ứng phó HIV. Khi viện trợ quốc tế giảm, Việt Nam vẫn duy trì hệ thống điều trị ARV và điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện (MAT) nhờ nguồn lực trong nước ổn định.

Tuy nhiên, một số dịch vụ thiết yếu như tìm kiếm ca nhiễm HIV, PrEP, ARV bậc hai và các hoạt động dự phòng do tổ chức cộng đồng triển khai vẫn phụ thuộc nhiều vào viện trợ nước ngoài, tạo áp lực lớn cho công tác phòng, chống HIV/AIDS.

Trao đổi với Tri Thức - Znews, bác sĩ Nguyễn Tấn Thủ, Ủy viên Ban Chấp hành Hội Phòng chống HIV/AIDS TP.HCM, nhấn mạnh để chấm dứt dịch HIV/AIDS, không chỉ dừng lại ở ba con số 95%. Nó còn liên quan đến các chương trình lao, chương trình mẹ - con, giảm kỳ thị dưới 10% và đảm bảo quyền lợi pháp lý cho người nhiễm HIV. .

Theo Quyết định 1246 của Bộ Y tế năm 2020, đến năm 2030, Việt Nam đặt mục tiêu mỗi năm dưới 1.000 ca nhiễm mới, tỷ lệ tử vong dưới 1/100.000 dân và lây truyền từ mẹ sang con dưới 2%. Hiện nay, số ca nhiễm mới vẫn còn khoảng 13.000 mỗi năm, giảm một nửa so với 20.000-25.000 ca/năm giai đoạn 2010-2014, nhưng vẫn xa mục tiêu dưới 1.000 ca/năm.

Bên cạnh đó, bác sĩ Nguyễn Tấn Thủ cho hay tỷ lệ tử vong hiện khoảng 2.000 người/năm, trong khi mục tiêu là dưới 1.000. Về lây truyền từ mẹ sang con, Việt Nam đã đạt dưới 2% và đang hướng tới dưới 1%, nhưng vẫn còn khoảng 200 trẻ nhiễm HIV từ mẹ mỗi năm.

Bác sĩ Thủ cho biết để đạt các mục tiêu này, cần sự chung tay của toàn xã hội. Một yếu tố quan trọng là tạo niềm tin, nếu cộng đồng không tin vào khả năng chấm dứt dịch HIV, các nỗ lực sẽ thiếu động lực. Ví dụ, việc cắt giảm viện trợ của Mỹ năm 2022 gây lo ngại, nhưng may mắn, chương trình điều trị tại Việt Nam đã được chuyển sang quản lý của Bộ Y tế, nên không bị gián đoạn nghiêm trọng.

Bình thường hoá HIV

Theo bác sĩ Thủ, HIV là bệnh mãn tính, khác với bệnh cấp tính. Virus sống trong tế bào, không thể tiêu diệt hoàn toàn. Do đó, “điều trị khỏi” nghĩa là kiểm soát bệnh, giúp người nhiễm sống bình thường.

Một người HIV được điều trị hiệu quả có thể duy trì chức năng sinh lý, sinh hoạt và tuổi thọ gần như người không nhiễm. Đây gọi là “khỏi bệnh chức năng” (functional cure), kiểm soát bệnh nhưng virus vẫn tồn tại trong cơ thể.

"Quan điểm này cũng giúp giảm kỳ thị, chuyển từ cách gọi HIV là 'bệnh xã hội' sang chống bệnh, không chống người bệnh", bác sĩ Thủ giải thích.

Về con đường lây truyền, HIV khác với các bệnh lây qua đường hô hấp hay tiêu hóa. Virus chỉ lây khi thoát ra cơ thể với lượng đủ, còn sống và xâm nhập qua da hoặc niêm mạc. Khi ra khỏi cơ thể, virus gần như không còn khả năng lây.

PrEP được chứng minh giảm 98% nguy cơ lây nhiễm HIV qua đường tình dục. Ảnh: KNT.

Hiện nay, có hai nhóm công cụ dự phòng HIV được đánh giá là hiệu quả. Nhóm đầu tiên là dự phòng hành vi (behavioral prophylaxis), bao gồm quan hệ tình dục an toàn theo nguyên tắc ABC: kiêng tình dục, chung thủy và sử dụng bao cao su.

Nhóm thứ hai là dự phòng y sinh (biomedical prophylaxis), gồm các phương pháp như dự phòng sau phơi nhiễm (PEP) từ năm 2004, dự phòng lây truyền từ mẹ sang con từ năm 2004, dự phòng trước phơi nhiễm (PrEP) từ năm 2014 và chiến lược K=K (tải lượng virus ức chế không lây truyền) từ năm 2017.

Các phương pháp này có hiệu quả gần 100%. Tại Việt Nam, khoảng 70.000 người sử dụng PrEP từ 2016-2017 đến nay chưa ghi nhận ca nhiễm mới trong nhóm sử dụng đầy đủ.

Bác sĩ Thủ chia sẻ, một chiến lược quan trọng khác là bình thường hóa HIV, coi như bệnh mạn tính khác, tích hợp xét nghiệm bệnh vào chăm sóc sức khỏe định kỳ. Khuyến cáo tại Mỹ cho hay, mọi người nên xét nghiệm HIV ít nhất một lần trong đời, định kỳ mỗi 6 tháng, bất kể hành vi tình dục.

"Bình thường hóa giúp tăng tỷ lệ xét nghiệm, người bệnh biết tình trạng, chủ động điều trị và đạt tải lượng virus ức chế, từ đó giảm lây truyền", bác sĩ Thủ nhấn mạnh.

Dù vậy, kỳ thị vẫn là rào cản lớn tại Việt Nam, khiến người nhiễm sợ xét nghiệm, gián đoạn điều trị. Ước tính, 91% người nhiễm HIV đã đi xét nghiệm, còn 9% thì chưa. Tỷ lệ điều trị đạt 75%, nghĩa là 25% vẫn chưa tiếp cận đầy đủ thuốc ARV, đây là những khoảng trống cần khắc phục để tiến gần mục tiêu chấm dứt dịch HIV/AIDS vào 2030.