 |
| Thăm khám bệnh nhân tại Viện sức khoẻ tâm thần (BV Bạch Mai) |
Gánh nặng lên hệ thống y tế
Trong bức tranh sức khỏe thế giới hiện nay, rối loạn tâm thần đang nổi lên như một vấn đề lớn với quy mô chưa từng có. Theo báo cáo mới nhất của Tổ chức Y tế thế giới (WHO), có tới hơn 1 tỷ người trên toàn cầu đang sống chung với các dạng rối loạn tâm thần, từ lo âu, trầm cảm cho đến tâm thần phân liệt. Đây được coi là nguyên nhân gây tàn tật dài hạn đứng thứ hai trên phạm vi toàn cầu, để lại hậu quả nặng nề không chỉ cho người bệnh mà cả gia đình và xã hội.
Đáng chú ý, tự sát vẫn là một trong những hậu quả nghiêm trọng nhất của bệnh lý tâm thần, với 727.000 sinh mạng bị cướp đi trong năm 2021. WHO cảnh báo, với tốc độ giảm chậm như hiện nay, mục tiêu của Liên hợp quốc là hạ tỷ lệ tự tử toàn cầu xuống 1/3 vào năm 2030 sẽ khó đạt được, khi thực tế chỉ có thể giảm khoảng 12%.
Về mặt kinh tế, rối loạn tâm thần gây ra những tổn thất khổng lồ. Chỉ riêng lo âu và trầm cảm đã khiến thế giới thiệt hại 1.000 tỷ USD mỗi năm do năng suất lao động giảm sút và chi phí điều trị gia tăng. Trong khi đó, đầu tư của các chính phủ cho lĩnh vực này lại quá ít ỏi, chỉ chiếm 2% ngân sách y tế, và phần lớn nằm ở các nước thu nhập cao.
Tại Việt Nam, tình trạng cũng không kém phần đáng lo ngại. Thống kê của Bộ Y tế cho thấy khoảng 14,9% dân số – tương đương gần 15 triệu người – mắc ít nhất một dạng rối loạn tâm thần, trong đó có tới 3 triệu trẻ em cần các dịch vụ chăm sóc sức khỏe tinh thần. Một nghiên cứu trước đó của Viện Sức khỏe tâm thần cũng ước tính có 3 triệu người mắc rối loạn tâm thần nặng, và khoảng 30% dân số gặp rối loạn liên quan đến stress, với trầm cảm chiếm tới 25%.
Những con số nói trên cho thấy, rối loạn tâm thần không chỉ là vấn đề y tế, mà còn là gánh nặng kinh tế và xã hội. Với hàng triệu người bệnh, tác động trải rộng từ sức khỏe, học tập, lao động cho tới sự ổn định của từng gia đình. Đây chính là lời cảnh tỉnh về sự cần thiết phải nhìn nhận và hành động mạnh mẽ hơn đối với lĩnh vực còn nhiều khoảng trống này.
Khoảng trống chăm sóc và yêu cầu hành động
Theo các chuyên gia, những số liệu ước tính về rối loạn tâm thần tại Việt Nam có thể mới chỉ là “phần nổi của tảng băng chìm”. Con số thực tế có thể cao hơn nhiều, bởi đa phần người bệnh không đi khám hoặc không thừa nhận vấn đề của mình.
Một trong những nguyên nhân chính là tâm lý e ngại và kỳ thị xã hội. BS Vũ Sơn Tùng - Trưởng phòng Sức khỏe tâm thần trẻ em và vị thành niên, Viện Sức khỏe Tâm thần (Bệnh viện Bạch Mai) cho biết: “Hằn sâu trong tâm lý người Việt mỗi khi nhắc đến vấn đề tâm thần là sự điên loạn. Vì thế, nhiều người bệnh giấu bệnh, không dám nói với gia đình hay bạn bè, thậm chí đeo khẩu trang khi đến viện để tránh bị nhận ra. Chính những quan niệm sai lầm này khiến bệnh bị bỏ qua ở giai đoạn sớm, chỉ đến khi tiến triển nặng mới tìm đến bác sĩ”.
Sự im lặng kéo dài này không chỉ làm tăng nguy cơ bệnh nặng hơn, mà còn gây ra những hậu quả nặng nề: tự ti, cô lập xã hội và thậm chí là tự sát. Đáng lưu ý, theo ước tính của WHO, cứ 40 giây lại có một người trên thế giới chết do tự tử, trong khi nhiều vụ việc hoàn toàn có thể ngăn ngừa nếu người bệnh được tiếp cận dịch vụ sớm.
Nhưng ngay cả khi vượt qua rào cản tâm lý, người bệnh vẫn gặp khó khăn trong tiếp cận dịch vụ. TS Cao Hưng Thái - nguyên Phó Cục trưởng Cục Quản lý Khám, chữa bệnh (Bộ Y tế) chỉ ra: “Cả nước có khoảng 14 triệu người rối loạn tâm thần nhưng mới chỉ có 143 nhà tâm lý lâm sàng và trị liệu. Hơn 90% bệnh nhân chưa được tiếp cận dịch vụ chính thức”.
Hệ thống chăm sóc hiện nay vẫn thiên về điều trị bằng thuốc, trong khi các liệu pháp tâm lý, phục hồi chức năng và hỗ trợ cộng đồng còn rất hạn chế. Các dịch vụ y tế học đường - nơi có thể phát hiện sớm và can thiệp kịp thời cho trẻ em, thanh thiếu niên - cũng chưa phát triển tương xứng. Tình trạng thiếu nhân lực trầm trọng càng làm khoảng trống thêm rõ rệt: nhiều khoa tâm thần khó thu hút sinh viên trẻ, trong khi các bác sĩ có kinh nghiệm lại rời bỏ chuyên ngành vì áp lực và thu nhập thấp.
Trước thực tế đó, Thứ trưởng Bộ Y tế Trần Văn Thuấn nhấn mạnh: “Đã đến lúc cần xây dựng và hoàn thiện chính sách, luật pháp, hướng dẫn chuyên môn để tăng cường chăm sóc sức khỏe tâm thần. Không chỉ tập trung ở tuyến trung ương, mà phải đưa dịch vụ về tới cơ sở, kết hợp điều trị bằng thuốc và không dùng thuốc, phát triển mô hình dựa vào cộng đồng, trường học và nơi làm việc. Đồng thời, cần đẩy mạnh truyền thông để giảm kỳ thị, nâng cao nhận thức của toàn xã hội”.