Từ thực trạng cấp bách này, tại Chỉ thị số 13/CT-TTg ngày 17/5/2025 về tăng cường công tác chống buôn lậu, gian lận thương mại và hàng giả trong tình hình mới, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính giao nhiệm vụ cho Bộ Tài chính chỉ đạo, phối hợp các cơ quan liên quan phát hiện, xử lý kịp thời các doanh nghiệp gian lận thuế.
Cục Thuế cho biết, tội phạm liên quan đến thuế vẫn có xu hướng gia tăng, với các hành vi mua bán hóa đơn ngày càng gây khó khăn cho cơ quan chức năng. Nguyên nhân chính của tình trạng trên là do hiện nay thủ tục thành lập doanh nghiệp khá đơn giản. Nhiều cá nhân, tổ chức đã lợi dụng chính sách thông thoáng để thành lập doanh nghiệp “ma”, sử dụng, mua bán hóa đơn bất hợp pháp. Thậm chí, có những trường hợp cá nhân bất ngờ phát hiện mình đứng tên thành lập doanh nghiệp vì bị đánh cắp thông tin cá nhân từ chứng minh nhân dân hoặc căn cước công dân.
Trong khi mua bán trái phép hóa đơn giá trị gia tăng là hành vi trái pháp luật rõ ràng, thì chuyển giá – hình thức thao túng giá trị giao dịch giữa các công ty liên kết để làm giảm nghĩa vụ thuế lại là một “kỹ nghệ” gian lận khó xử lý hơn nhiều.
Trong một báo cáo mới nhất của Bộ Tài chính cho biết, hết năm 2023, có 18.140 doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (FDI) bị lỗ lũy kế, chiếm gần 63% số doanh nghiệp được khảo sát. Điều này có nghĩa là cứ khoảng 2 doanh nghiệp có vốn FDI hoạt động tại Việt Nam lại có hơn 1 doanh nghiệp báo lỗ.
Theo Bộ Tài chính, số doanh nghiệp FDI báo lỗ, lỗ lũy kế, lỗ mất vốn chủ sở hữu vẫn có chiều hướng gia tăng. Tuy nhiên, các doanh nghiệp báo lỗ liên tục nhiều năm nhưng vẫn mở rộng quy mô vốn đầu tư, hoạt động sản xuất, kinh doanh.
Các chuyên gia kinh tế cho rằng, tình trạng này dấy lên nghi vấn chuyển giá, trốn thuế.
Theo chuyên gia kinh tế Nguyễn Trí Hiếu, việc các doanh nghiệp FDI thực hiện các thủ thuật chuyển giá, chuyển lãi thành lỗ để tránh thuế đã gây thất thu một khoản lớn ngân sách đối với nước ta. Có hiện tượng nhiều doanh nghiệp mẹ ở nước ngoài chuyển hàng sang công ty con tại Việt Nam và các doanh nghiệp này tăng "khống" giá hàng hóa lên cao để nhằm giảm lợi nhuận, qua đó giảm mức đóng thuế tại Việt Nam. Tuy nhiên, nếu không có cơ sở dữ liệu so sánh giá, không thể chứng minh là doanh nghiệp đang thao túng giá. Đó là thách thức lớn với cả cơ quan thuế lẫn các tổ chức kiểm toán.
Không chỉ doanh nghiệp, khu vực hộ kinh doanh cá thể cũng đang là “lỗ thủng” trong quản lý thuế. Theo số liệu của Cục Thống kê (Bộ Tài chính) đến tháng 3/2024, cả nước có 3,6 triệu hộ kinh doanh được quản lý thuế, đóng góp 25.953 tỷ đồng vào ngân sách. Trong số này, gần 2 triệu hộ đóng thuế khoán, bình quân nộp 700.000 đồng/hộ/tháng. Đáng chú ý, nhiều hộ có doanh thu lớn nhưng vẫn khai thuế theo phương pháp khoán, tức là ấn định mức thuế hàng tháng theo ước lượng chứ không dựa trên doanh số thực tế.
Do đó, theo quy định của Nghị định 70/2025/NĐ-CP sửa đổi Nghị định 123/2020/NĐ-CP ngày 19/10/2020 quy định về hóa đơn, chứng từ, từ tháng 6/2025, tất cả hộ kinh doanh dịch vụ ăn uống, bán lẻ, giải trí… có doanh thu trên 1 tỷ đồng/năm phải sử dụng hóa đơn điện tử khởi tạo từ máy tính tiền.
Các chuyên gia kinh tế cho rằng, việc này giúp chống gian lận, thất thu thuế hiệu quả hơn và tạo ra môi trường cạnh tranh lành mạnh giữa các thành phần kinh tế, bởi mọi hộ kinh doanh đều phải tuân thủ nghĩa vụ thuế trên cùng một phương thức minh bạch như nhau.
Ông Mai Sơn, Phó Cục trưởng Cục Thuế (Bộ Tài chính) cho biết, ngành thuế đã chuẩn bị hết sức kỹ lưỡng và chu đáo, từ thể chế, chính sách đến quy trình nghiệp vụ và tổ chức triển khai. Cơ quan thuế sẽ phối hợp chặt chẽ với các cấp, ngành, chính quyền địa phương để hỗ trợ các hộ kinh doanh chuyển đổi thuận lợi, không bị đứt gãy, giảm thiểu tối đa băn khoăn của người dân.
Theo chuyên gia kinh tế Nguyễn Trí Hiếu, một doanh nghiệp làm ăn chân chính, nộp thuế đầy đủ sẽ bị đẩy vào thế yếu nếu phải cạnh tranh với doanh nghiệp trốn thuế. Họ không thể giảm giá thành bằng cách hợp thức hóa chi phí giả như đối thủ. Đó là một sự bất công và không minh bạch.
Cùng với đó, gian lận thuế cũng tạo ra áp lực tăng thuế, tăng phí đối với những người đang tuân thủ, khiến môi trường kinh doanh trở nên kém hấp dẫn, đặc biệt với nhà đầu tư nước ngoài.
Các chuyên gia cho rằng có nhiều nguyên nhân dẫn đến gian lận thuế như hệ thống pháp luật còn nhiều kẽ hở, cơ sở dữ liệu giữa ngành thuế, ngân hàng, hải quan, công an… chưa đồng bộ. Đăc biệt, tâm lý né thuế của một bộ phận người nộp thuế vẫn phổ biến.
Để chống gian lận thuế hiệu quả, thời gian qua ngành thuế triển khai nhiều giải pháp như số hóa toàn bộ hệ thống quản lý thuế, bắt buộc sử dụng hóa đơn điện tử, máy tính tiền kết nối dữ liệu ở các điểm bán lẻ, nhà hàng, dịch vụ… giúp giám sát giao dịch theo thời gian thực, giảm phụ thuộc vào khai báo thủ công.
Ngành thuế đã công khai danh sách những doanh nghiệp bị phát hiện hành vi mua bán trái phép hóa đơn giá trị gia tăng; đồng thời phối hợp các cơ quan chức năng để xử lý các hành vi vi phạm; tăng cường tuyên truyền, phổ biến kiến thức, ý thức tuân thủ pháp luật, trách nhiệm và nghĩa vụ nộp thuế cho người dân và doanh nghiệp.
Ngoài ra, để hạn chế tình trạng chuyển giá, tránh thuế của các doanh nghiệp FDI, Cục Thuế đã tăng cường thanh tra, kiểm tra đối với các doanh nghiệp có rủi ro cao về giao dịch liên kết để ngăn ngừa, xử lý đối với hành vi chuyển giá tránh thuế; tăng cường phối hợp với các bộ, ngành, địa phương để thu thập thông tin về các giao dịch, đầu tư, ưu đãi... nhằm nâng cao hiệu quả quản lý thuế đối với doanh nghiệp có giao dịch liên kết...
Cùng với đó là việc tăng chế tài xử lý, đặc biệt với các hành vi có tổ chức, giá trị lớn. Các vụ án điển hình cần được công khai và xử lý hình sự để tạo sức răn đe. Đồng thời, khuyến khích tuân thủ tự nguyện bằng cách đơn giản hóa quy trình khai thuế, hỗ trợ kỹ thuật cho hộ kinh doanh, doanh nghiệp nhỏ.